Çocuk kitapları: Uzak bir ada

Mustafa K. Erdemol

Çocuk edebiyatı onunla başlamasa da “çocuk kitapları” dediğimiz o muhteşem olguyla John Newbery sayesinde tanıştık. Çok bilinen A Little Pretty Pocket-Book adlı öyküyü 1744'te kitap olarak yayınlaması çocuk edebiyatında bir dönüm noktasıdır elbette. Kağıt daha yaygın kullanılacak, matbaa gelişecek, haliyle çocuk kitapları endüstrisi de 1800’lü
yıllarda gerçek bir patlama yaşayacaktır. Endüstrinin “altın çağı”nın on dokuzuncu yüzyılın son yarısı olduğu konusunda hemfikirdir bu işi bilenler.

HİNT MASALI PACHATANTRA
Biraz ihlal edilmiş bir olgudur çocuk kitapları endüstrisi. Oysa çocuk edebiyatının tarihi hayli eskidir. Diğer edebiyat türlerinde olduğu gibi çocuk edebiyatı da kuşaktan kuşağa aktarılan hikâyelerden oluştu. İrlanda halk hikâyelerinin MÖ 400’e kadar gittiğini söylerler örneğin.
Tabii ki bilinen en eski yazılı halk hikâyesi MS 200’e tarihlenen, ancak kimi kaynaklarının
daha da eski olduğunu ileri sürdükleri Hint öyküsü Pachatantra'dır. Günümüzde hemen hemen tüm dillere çevrilen Pachatantra hayvan masallarından oluşan bir hikâye tabii ki. Yazarı da bilinmiyor.
Uzak Doğu ya da Asya batıdan çok önce çocuk edebiyatını keşfetmiş olabilir.
Çünkü Çin İmparatorluğu'nda hikâye anlatımı Song Hanedanlığı döneminde (MS 960-1279) çok yaygındı. Hala okutulur Çin’de o dönemden kalma kitaplar. Avrupa dünyanın kültür merkezi haline geldikçe çocuk edebiyatı gelişti ama Orta Çağ boyunca, çocuklara yönelik edebiyat yok denecek kadar azdır. Rab'bin Duası ya da Hornbook gibi kitapların çıkması için 1400 yılının gelmesi gerekecekti. Sonrası hızlı bir gelişmedir tabii. Katlanabilir cep kitapları çocuklar için resimlenen ilk kitaplardı. Popüler baladları, halk hikâyelerini ama
çoğunlukla dini mesajlar içerirdi.
Tabii bize en tanıdık gelenler Ezop Hikâyeleri’dir. Bilmeyenimiz var mıdır? En eski versiyonunu MS 400 civarınatarihlerler. Kitap Kokusu’nda değinmiştim, burada da söz edeyim biraz. Ezop bir köleydi malum. Anlattığı öyküler aslında kendi yaşamı etrafında döner. Ama konuları hep ezilen kesimlerin sorunlarıdır. Rönesans dönemi boyunca modern
kültürde ahlaki açıdan çok eğitici kabul edilirdi Ezop öyküleri. Vernacular yani konuşma diliyle yazılmış bu öykülerden zevk almamak olanaksız.
Hristiyan Püritenlerin çocuk edebiyatını, çocuğa çok değer verdiklerinden ötürü, çok önemsedikleri söylenir. Çocuk eğitiminde Püriten yaklaşımlarla yazılmış John Bunyan’ın Hac Yolunda’sından sonra 17. yüzyılın en popüler çocuk kitabı James Janeway’in A Token for Children (Çocuklar İçin Bir İşaret) kitabıdır. İkisini de okuduğumda (yetişkin olarak elbette) sevdim gerçekten.
Bizde de çocuk edebiyatının başlangıcını Tanzimat’a götürenler vardır ama nispeten neredeyse yakın tarih sayılan Tanzimat’la başlatmak herhalde doğru olmaz. Çünkü Dede Korkut hikâyeleri var ortada, çok eski tarihli. Eğitim amacıyla yazılmış çocuk kitaplarına herhalde Şâir Nâbi'nin Hayriyye , Sünbülzâde Vehbi'nin de (Nabi’ye nazire olarak yazdığı) Lütfiyye adlı kitapları (her iki yazar da oğulları için yazmıştır bu kitapları) örnek verilebilir.
Kitap tutkularının en eskiyi, en orijinali bulma tutkusu çocuk kitapları söz konusu olduğunda da öne çıkıyor. Beni de doğrusu işin bu tarafı ilgilendiriyor. İngiliz Keele Üniversitesi Kütüphanesi’nde 17. yüzyıldan kalma bir çocuk kitabı vardır, görmeyi çok istediğim. Bir fırsat çıkmıştı ama değerlendiremedim. A Guide to the Child and Youth adlı kitap, günümüzde yeniden 42 yıl önce basılabildi, yani çok yeni sayılır buluşmamız. Çünkü kitap 1667’de yayınlanmıştı ilk olarak. Kitap 17. yüzyıl gençliğinin eğitimi için çok yararlı kabul ediliyor. Ahlaki eğitimden matematik derslerine, siyasete kadar hemen her konu var içinde.
Çocuk kitaplarının renkli resimli oluşu ne güzeldir. Çocukluğumda bana alınan çocuk
kitaplarının rengârenk oluşu yüzünden okumayı daha da çok sevmişimdir. Çok eski değildir kitapların renkli resimli olmasının tarihi. 1920’lerde girmiştir hayatımıza. Wanda Gag'in Millions of Cats adlı renkli resimli çocuk kitabı basıldığı 1928 yılında bir milyondan fazla satarak rekor kırmıştı, diye anlatılır.Artık genç değilim, yaşlılığa doğru hızla gitmekteyim, dolayısıyla çocuk edebiyatına ilgim uzun zaman önce bitti sayılır. Ama bu türün en muhteşem kitaplarından Pal Sokağı Çocukları’nı okumuş olmaktan ötürü mutlu/şanslı sayarım kendini. Molnar Ferench’in 1906’da yazdığı bu harika kitap aslında çocuk kitabı kılığında (Jonathan Swift de öyle yapmamış mıdır, Guliver büyüklere yazılan kitaptır aslına)
yetişkinler için yazılmıştır. Tüm arkadaşlarıma çocuklarına mutlaka okutmalarını öneririm bu olağanüstü kitabı. Ben yapamadım ama çocuklukta kalmayı becerenler için harika bir dünyadır çocuk kitapları dünyası. Yetişkinken bile tat alabiliyorsanız şanlısınız, kıymetini bilin bunun.