Dil ölür mü?
19 Temmuz 2022 - 10:11
kayıptır. Dillerin ölümü gerçektir. Dil ölümleri tarih boyunca gerçekleşti ama bu kadar büyük bir toplu ölümle karşılaşılmadı.(1)
Mevcut durumu kavrayabilmek için kaç dilin ölüm döşeğinde olduğunu, kaç dilin de tehlikede olduğunu saptamak gerekir. Elbette yaşayan kaç dil olduğunu bulmak zorunludur.
Uluslararası Dilbilim Ansiklopedisi’nde yaşayan yaklaşık 6300 dil sınıflandırılmıştır. (2) Dünya Dilleri Atlası’nın fihristinde 6796 dil listelenmiştir. (3) Ethnologue’un on üçüncü baskısı 6703 dil başlığı içermektedir. Günümüzde aşağı yukarı üzerinde hemfikir kalınan rakam 6000’dir.
“Bir dil artık konuşanı kalmamışsa ölür,” cümlesine cevaben bir dilin ses ve görüntülerle kayıt altına alınabileceği, konuşanı yoksa da varlığını bir şekilde sürdürebileceği söylenebilir. Akıcı bir şekilde konuşanı yoksa ondan ‘canlı bir dil’ olarak söz etmek mümkün
değildir. Konuşmacılar, konuşacakları kimse kalmamışsa ve yeni nesilden öğrenmeye istekli kimse yoksa akıcılıklarını gösteremezler.
Sorunun boyutu konusunda fikir sahibi olabilmek için aşağıdaki tabloyu yorumlamakta
fayda vardır.
İstatistiğe tersinden bakacak olursak dünya dillerinin %96’sı, nüfusun %4’ü tarafından konuşulmaktadır. Dilin ölümüyle ilgili yapılacak çalışmaların bu perspektiften ele alınması gerekmektedir. Devam edelim: Dünya dillerinin dörtte birinin 1.000’den az konuşanı
vardır. Dünya dillerinin yarısının 10.000’den az konuşanı vardır. Bir dil için konuşan sayısı 20.000’in altına düştüğünde risk altında olduğu evrensel verilerdendir. Bu durumda dünya
dillerinin üçte ikisi tehdit altındadır. Bu da yaklaşık 4.000 dilden bahsediyoruz demektir.(5)
Bu konuda en çok kullanılan istatistiklerden birisi Michael Krauss’unkidir. Krauss bir istatistiği değerlendirirken şu sonuca varır: Her şey bu hızda giderse gelecek yüzyılın insanoğlunun dillerin yüzde 90’ının ölümünü veya yok oluşunu göreceği, bence gerçeğe yakın bir tahmindir.(6)
Bu, dünya dillerinin yaklaşık 600’ünün ‘güvende’ olduğu anlamına gelmektedir. Tüm değerlendirmeler ışığında bakarsak önümüzdeki yüzyıl dillerin yaklaşık yüzde 50’sinin yok olacağını söyleyebiliriz. 1992’de de üç önemli dilbilimci birbirlerinden bağımsız olarak bu yargıya varmışlardır. Yüzde 50, 3.000 dil demektir. 100 yıl 1.200 ay eder. Bu zaman zarfında ortalama iki haftada bir dilin öleceği rakamına ulaşırız.(7)
İki haftada bir dil, bir tarih, bir kültür yok olacak. Tam 100 yıl boyunca. Durum çok ağır. Hemen şu soru akla gelmektedir: Bu ölümler başta dilbilim, tarih ve sosyoloji gibi alanları nasıl etkileyecektir? Bu alanların birer parçası da her dille birlikte ölmeyecek midir?
Dil meselesi çevre meselesinde olduğu gibi de halkın ilgisini çekmez.(8) “Bir dil
ölürse neden umursayalım ki?” sorusunu farklı yönlerden cevaplandırabiliriz.
İnsan evrimi göz önünde bulundurulduğunda dil en önemli parçalardan
birisidir. İnsan ırkının çeşitliliği, aynı ırk içindeki toplulukların farklılıkları, aynı topluluklar içindeki grupların farklılıkları, aynı gruplar içindeki bireylerin farklılıklar hep dilin çeşitliliğiyle
tespit edilebilir. Dildeki çeşitlilik biyolojik çeşitlilik kadar önemlidir. Dil ölürken sadece bir kelime dağarcığını yitirmekle kalmıyoruz aynı zamanda binlerce yılın bilgi, kültür birikimini,
o dile has düşünce tarzını da kaybediyoruz. Bu kadarla kalsa iyi. Ölen her dille beraber bir bilgi hazinesini de kaybediyoruz. İşte size bir örnek: Birçok Hawaiili’nin geçmiş iki bin
yıl boyunca deniz balıkları hakkında sözlü olarak biriktirdikleri bilgi, batılı bilimcilerin bu konuda sonsuza dek öğrenebileceklerinden daha fazlaydı. Ama ne yazık ki bugün Hawaii dilinde biriktirilmiş o sözlü bilgi, Hawaii dilinin kapitalizmin ve küreselleşmenin çarkları arasında öğütülmesiyle bugün çok az bir miktarı günümüze ulaşmıştır. Bu açıdan dünyada tehlike altında bulunan binlerce dilin var olduğunu bilirsek, insanlığın karşı karşıya kaldığı
bu bilgisel ve kültürel yitimin ne kadar korkunç boyutlarda olduğunu tahmin edebiliriz.(9) Unutulmamalıdır ki dil, bildiğimiz en devasa, en kapsamlı sanat, nesillerin bilinçaltının isimsiz dev eseridir.(10)
1 Dillerin Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız), 2005. Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
2 Bright, William, 1992. Theinternationalencyclopedia of linguistics. Oxford and New York: Oxford UniversityPress. Dillerin Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız), 2005. Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
3 Mosely, Christopherand R. E. Asher, 1994. Atlas of theworldslanguages. London:
Routledge. Dillerin Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız), 2005. Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
4 Dillerin Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız), 2005. Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
5 Dillerin Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız), 2005. Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
6 Krauss, Michael, 1992. Theworldslanguages in crisis. Language, 1998. Matsumura. Dillerin Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız),
2005. Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
7 Krauss, Michael, 1992. Theworldslanguages in crisis. Language, 1998. Matsumura.
Dillerin Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız),
2005. Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
8 Hale, Ken, 1992. On endangeredlanguagesandsafeguarding of diversity. Dillerin Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız), 2005.
Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
9 Ferit Altınsu, Yerel Dillerin Ölümü ve Süryanice Üzerine, http://www.suryaniler.com/ yazarlar_konuk7.asp
10 Sapir, Edward, 1921. Language. New York: Harcourt, Braceand World. Dillerin
Katli, Profil Yayıncılık, İstanbul, Ekim 2007, Crystal, David (Çev: Gökhan Cansız), 2005.
Language Death, Cambridge: Cambridge UniversityPress.
