Çocuk edebiyatında bütünleştirici unsur: Zaman ve mekân
16 Ağustos 2021 - 12:18
Çocuklara yazılan kitaplarda karakter tasviri ve kurgunun gelişimi belli bir zamanda belli bir yerde meydana gelir. Bu unsura “zaman ve mekân” denir. Zaman ve mekânın detayları sıklıkla verilir. Çocukların zihninde canlandırması beklenmez. Anlatının doğasını yazar belirler. Mekanın fiziksel tanımını, orada olanların detaylarını, görünüşünü, kokusunu, hissettirdiklerini, sesini bilmek önemlidir. Birbiriyle bağlantılı olan bu detaylar karakteri, çatışmayı ve temayı doğrudan etkiler. Böylesi detaylar zaman ve mekânın yansıttığı duyguyu da etkileyip karakterler ve çatışma için gereken atmosferi yaratır.
Anlatının doğasını belirleyen yazar olduğu için zaman ve mekânı da belirgin kılar. Okurun zihninde mekâna ait çeşitli resimler bulunsa da yazar okurun bu deneyimlerine bel bağlamaz. Mekan, öykünün bir parçası olacaksa, somut detaylar yazar tarafından verilmeli, duyusal resimler çizerek mekân belirgin bir hale getirilmelidir. Yazar bunu yaparsa, okur öykünün bu belirgin mekânla yakından ilgisini anlayacaktır. Arden Yayınları tarafından yayımlanan “Küçük Siyah Bir Şey” adlı kitapta Reza Dalvand “Şafak sökerken alacakaranlıkta, ormanın o güzel renkleri benzersiz bir ışıkla parlıyordu” diye başlayarak öyküsüne, ormanın, akıllarda yer eden korkunç, bilinmezliği kapsayan görüntüsünü silip atıyor. Bu tümceleri okuyunca anlıyoruz ki sessiz, karanlık bir ormanı görmeyeceğiz burada. Nitekim öyle de oluyor. Karakterler gelip geçiyor, değişiyor fakat orman ışıltısını kaybetmiyor. Ormanın karanlığı çağrıştırdığı gibi işlek bir caddenin de toplumu çağrıştırdığını söyleyebiliriz.
Bununla ilgili olarak da Final Kültür Sanat Yayınları etiketli “Şehirde Çocuk Olmak” adlı kitap örnek gösterilebilir. Yazarın sözcüklerle betimlediği kaotik ortam, Ece Zeber’in çizimleriyle bütünleşmiş ve ortaya kült bir resimli kitap çıkmış. Zaman ve mekân tarihsel bir kurguda geçmişi hayata döndürmeli, okura başka bir zamanda geçmiş bir hayatı daha iyi anlatabilmelidir. Okur, öyküdeki zaman ve mekânla kendi hayatları arasındaki farkı anlayabilmeli; dil, giyim ve yaşam tarzı hatasız biçimde yansıtılabilmelidir. Tarihsel süreçte ne denli geçmişe gidilirse yazarın sorumluluğu da o denli artar. Okura karşı olan öykünün mekânına ve zamanına dair bilgilendiren bir ortam sunma sorumluluğunu unutmamalıdır yazar. Bu sadece merak uyandırmak için değil, doğru bilgi verme açısından da önemlidir. Tam bu noktada Fatih Erdoğan’a kulak verelim: “2015 yılında yazdığım Piri Reis ile ilgili çocuk kitabında bir mekândaki masadan söz etmiştim. Piri Reis zamanında henüz masanın kullanılmadığını bir hocamızdan öğrenerek o bölümü düzeltmiştim. 90’lı yıllarda Hollanda’nın Tilburg Üniversitesi için yazdığım bir dizi çocuk kitabından birinde çocuk kahramanlarım bahçede karıncalarla oynuyorlardı. Şu itiraz geldiği için o öyküyü değiştirdim. ‘Hollanda’da karınca yok!’” Sadece Fatih Erdoğan’ın anlattıkları bile zaman ve mekânın önemini ortaya koyuyor. Öyküde zaman ve mekâna dair anlayış bir kez oturtulduktan sonra hangi yaştan olursa olsun, okur, yazarın tutarlı olmasını bekler. Resimli kitap biçimindeki yapıtların artık sadece çocuk okurlara hitap etmediğini unutmamak gerek. Son dönemde yetişkinlere yönelik resimli kitap örnekleri de bir hayli çoğaldı. Türlere göre baktığımızda; halk masalında zaman ve mekân, sıklıkla ‘evvel zaman içinde’ formülünü takip eder. Batı’da da Doğu’da da böyledir bu. Calvino’da bunun örneklerini görebiliyoruz, Batı masalları için. Fabllarda zaman ve mekân önemli değildir. Çünkü fablların yaratılma amacı ahlaki bir ders vermektir. Doğal olarak zamana ve mekâna dikkat edilmez. Fantastik edebiyatta ise fablların aksine özel olarak ele alınması gereken bir konudur zaman ve mekân. Çünkü bu türde sıklıkla gerçekçi bir zaman ve mekânla başlanır. Sonra fantastik dünyaya adım atılır ve sonra tekrar gerçekçi ortama geri dönülür. Yazının sonunu, zaman ve mekânın da kurgu-karakter kadar önemli olduğunu, anlatılmak istenenleri bütünleştirdiğini söyleyerek bağlayayım.
*Çocuk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış, Lukens, Smith, Coffel, Erdem Yayınları, 2018. *Çocuklar İçin Yazmak, Fatih Erdoğan, Binbir Kitap, 2019.
